De andere kant van de afgrond
Wat gebeurt er als het onbewuste het ego overspoelt?
Zelfdoding is wereldwijd doodsoorzaak nummer één onder jongeren. Dit stuk gaat over mentale gezondheid, psychose, Jung en de dunne lijn tussen wanhoop en herstel. Soms draagt de breuk in onszelf de kiem van een nieuw leven.
Zelfmoord is wereldwijd doodsoorzaak nummer één onder jongeren
Gisteren zag ik een tv uitzending over de stijgende zelfdodingen. Zelfmoord is wereldwijd doodsoorzaak nummer één onder mensen onder de dertig jaar. In dat onderzoek zochten ze naar overeenkomsten, patronen. Maar helaas zochten ze naar iets dat met een pil te verhelpen is. Alsof alles terug te brengen is naar een afwijking in het lichaam en zelfdoding een fout is in de chemie, en niet een schreeuw van de geest. Een foutje van de natuur en wat DNA dat de weg kwijt is, ipv een reactie van een mens op de samenleving, op de medemens en vooral op zichzelf. Op wie hij denkt dat hij moet zijn om mee te mogen doen.
Na de zelfdoding van mijn zakenpartner veranderde er iets in mij. Alsof de bodem waarop ik stond niet alleen inzakte, maar me, in mijn val, ook een andere laag liet zien. De wereld zelf bleek in die periode, midden in Covid, in een soort versnelde transitie te schieten, en ook ik werd meegetrokken. Ik raakte alles kwijt. Maatschappelijk gezien. Geld, werk, bezit, toekomst. Zulke tijden van transitie komen nooit stil. Ze komen met wrijving, verzet en gevechten. Je voelt en ziet ze overal nu, want de wereld heeft stress. Het is het verzet tegen verandering.
We gaan van ‘ik ben wat ik heb’ naar ‘ik ben wat ik doe’
Om het met Kundalini Chakra’s te uiten: we gaan van de navel (winnen, politiek, agressie, health & progeny) naar het hart Chakra. Een nieuwe spiritualiteit door een leven in actie. Want je bent wat je doet.
Maar zo’n transitie doet altijd pijn en verzet is wat we zien en voelen om ons heen. Sommigen worden daar slachtoffer van, want in zulke momenten nemen archetypen ons collectief over. (Archetypen zijn universele, oermodellen of symbolen die in verschillende culturen en verhalen voorkomen. Ze vertegenwoordigen fundamentele menselijke ervaringen, emoties en gedragspatronen.) Het is alsof oeroude beelden, diep in de menselijke psyche, wakker worden en zeggen: nu is het mijn beurt. De beurskrach van 1929 was een collectieve angst voor armoede. Covid was een collectieve angst voor ziekte. En de geschiedenis laat zien: precies dát waar we collectief bang voor zijn, roepen we op.
Angst als magneet
Oerangsten die zich vermenigvuldigen, door miljoenen lichamen tegelijk gedragen, tot ze de massa overnemen. Het bewijs ligt voor ons. Nu op tv: armoede, ziekte, hongersnood, oorlog, boosheid en angst. En daaronder: een absurde zucht naar bezit als harnas tegen de angst voor leegte.
Een identiteitscrisis die denkt miljoenen jaren natuur te kunnen verdrijven met woorden en wetten. Doodsbange mensen die in systemen proberen te begraven wat ouder is dan de mens zelf. Vergeten dat wij allemaal onderdeel zijn van de natuur, en niet de baas ervan.
Toen stelde ik mezelf een vraag. Zou je kunnen zeggen dat wanneer onbewuste gedachten volledig doorbreken, zoals bij een psychose of schizofrenie, en ze in één klap bewust worden, met alle chaos en wanorde die daarbij horen, er iets nieuws ontstaat? Dat deze ‘vloed van gedachten’ een nieuw ego vormt en het oude verdringt. En dat in dat nieuwe landschap de logica van zelfmoord of waanideeën niet vreemd voelt, maar vanzelfsprekend, zelfs belangrijk? Ik kan me voorstellen dat iemand die dit meemaakt het gevoel heeft plots véél meer te weten. Alsof er een waarheid doordringt die niet genegeerd kan worden. Die gedachten eisen actie. Soms naar buiten treden. Soms, als de storm te groot is, voelt zelfs zelfdoding als de enige juiste, bijna heilige oplossing.
Misschien is dat de gruwelijke paradox: dat deze heftige, onbewuste gedachten óók onderdeel zijn van het Zelf. Van ons als persoon als geheel. En dat als ze overnemen, juist op een moment dat het ego al wankelt, door verlies, door niet meer mee mogen doen, door het wegvallen van werk of geliefden… het geen afwijking is, maar een mechanisme van de psyche zelf. Misschien maakt dat de reden van zelfmoord niet minder pijnlijk, maar wel begrijpelijker? Jung hielp me, zoals zo vaak, in het zoeken naar antwoorden op deze vraag.
Een nieuw ego
Wanneer het ego (het centrum van bewustzijn) al verzwakt is door verlies, afwijzing of structurele druk vanuit de samenleving, kan de grens tussen bewust en onbewust extreem dun worden. Als een velletje vloeipapier dan scheurt. Dan gebeuren er vaak twee dingen tegelijkertijd:
- De onbewuste inhoud breekt door, niet gedoseerd, niet gefilterd, maar als een vloedgolf.
- Het ego kan het niet meer ordenen, waardoor de normale ‘ik-structuur’ verdrongen wordt.
In dat moment voelt het voor de persoon vaak alsof hij of zij eindelijk “meer ziet”, een diepere logica ervaart, een soort ontmaskering van de wereld. De inhoud van die doorbraak kan groots, mythisch of apocalyptisch aanvoelen. Als het oude ego dan verdwijnt of overspoeld wordt, lijkt dat nieuwe innerlijke landschap het enige dat echt is. Al het oude nep en gespeeld. Overgenomen van andere. Maar dit voelt veel echter omdat het van binnenuit komt.
In dat licht kan zelfmoord in de logica van dat moment aanvoelen als:
- Het ultieme antwoord op de overweldigende chaos.
- Een manier om een kosmische of persoonlijke “opdracht” te vervullen.
- Een poging om de pijn of wanorde te stoppen door een radicale handeling.
Dit betekent niet dat de inhoud ‘waar’ is zoals het ego denkt, maar voor de psyche voelt het op dat moment onvermijdelijk en heel belangrijk.
De broer van een van mijn jeugdvriendinnen had vaak psychoses, inclusief gedwongen opnames, en hij schreef hele behangrollen vol als middel om de UFO’s op het dak van het stadhuis weg te jagen. Hij beschermde de wereld tegen indringers. Indringers die alleen hij kon zien en bevechten.
Jung beschreef dit als het moment waarop het onbewuste tijdelijk de plaats van het ego inneemt en de mens bezeten raakt door inhoud die normaal nooit in één keer bewust wordt. Hij zag ook dat mensen die dit overleven soms terugkomen met een totaal ander zelfgevoel, alsof er een nieuw ego gevormd is uit die chaos.
Wanneer het onbewuste het ego overspoelt
Als het ego al wankel is (verlies van werk, relatie, geliefde, sociale rol) is er geen stevige structuur meer om dat alles te dragen. Dan wordt de doorbraak van het onbewuste niet ervaren als inspiratie, (zoals bij mij zo vaak want een kunstenaar… ) maar als overname.
En in die overname wordt een extreme oplossing een logisch gevolg in dat moment.
Er is een breekpunt in de menselijke geest. Niet altijd zichtbaar van buiten, maar voelbaar als een dunne lijn waarop het ego balanceert. Het ego, dat kleine centrum dat ons dagelijks leven ordent, dat zegt: “ik ben ik”, houdt normaal de deur tussen bewust en onbewust half gesloten.
Genoeg open voor dromen, inspiratie, intuïtie. Genoeg dicht om niet te verdrinken.
Maar soms raakt die deur ontwricht. Door verlies. Door een opeenstapeling van afwijzing. Door dood, trauma, of een langzaam wegslijten van betekenis. Het ego begint dan te wankelen, de structuur rafelt. En dan gebeurt iets wat zowel gruwelijk als groots is:
Het onbewuste stroomt binnen. Niet als zachte fluistering, maar als een vloedgolf.
Wat dan verschijnt is ongefilterd. Chaos. Archetypen. Oerbeelden. Wanorde en een vreemde, dwingende logica. Het voelt niet alsof je iets verzint, het voelt alsof je eindelijk echt ‘ziet’.
Alsof een gordijn openscheurt en de wereld zich toont in haar rauwe, verborgen mechaniek.
Voor iemand in die staat krijgt zelfs iets als zelfmoord een nieuwe kleur. Niet als “opgeven”, maar als oplossing, als daad met gewicht. Een antwoord op een wanorde die te groot is voor een wankelend ego om nog te dragen. Of als een stap naar iets “anders”, gedreven door de innerlijke overtuiging dat dit niet het einde is, maar een overgang.
Jung zag dit gebeuren. Hij zag hoe, wanneer het ego niet sterk genoeg was, het onbewuste tijdelijk zijn plaats innam. Alsof de psyche zelf zei: als jij het niet meer kunt dragen, neem ik het over.
Maar het onbewuste is geen geordende tweede persoonlijkheid. Het is een netwerk van processen, oerkrachten, herinneringen die nooit herinnerd zijn. Al je voorvaderen en oermoeders ooit geleefd zijn onbewust in jou aanwezig. Wanneer dat alles in één keer bewust wordt, voelt het alsof een nieuw ego zich vormt in realtime, gebouwd uit chaos.
Sommige mensen keren daarvan terug, geslagen maar veranderd, met een ander “ik”. Anderen worden verzwolgen. In beide gevallen is er iets heiligs én verschrikkelijks aan dat moment:
Het Zelf dat zich opdringt, de sluier die scheurt, het oude ego dat niet standhoudt
En misschien verklaart dit waarom zoveel wanhoop eindigt in een daad die voor de buitenwereld onbegrijpelijk is. Niet uit zwakte. Maar omdat in dat moment het onbewuste spreekt met een stem die groter en luider is dan welke menselijke logica ook.
De andere kant van de afgrond
Er is een paradox in deze momenten van overspoeling. Wat aanvoelt als vernietiging, draagt vaak ook de blauwdruk van iets nieuws. Jung noemde dat de weg van individuatie:
dat de mens pas heel kan worden wanneer het bewuste en onbewuste elkaar ontmoeten, ook al is het een gevecht.
Wanneer het onbewuste het ego wegvaagt, voelt dat als een sterven. Het oude “ik” dat jarenlang jouw verhaal vertelde, verliest zijn greep. Alles wat je dacht te weten, valt uiteen. En toch… in dat moment gebeurt er ook iets anders: de psyche probeert zichzelf te herschikken. Het Zelf, groter dan het ego, zoekt naar een nieuwe vorm.
Voor sommigen wordt dit een letterlijke dood. Voor anderen, die door die storm heen terugkeren, is het een symbolische dood en wedergeboorte. Niet het “oude ik” dat terugkomt, maar een nieuwe samenstelling. Een ego dat niet langer doet alsof het ‘het geheel is’, maar weet dat het slechts een centrum is in een veel groter veld. Ik herken me hierin, in de pijn, de strijd, de angst en het veranderen in een nieuwe vorm. Dit maakt me nu weer emotioneel als ik terugdenk aan die momenten van totale eenzaamheid in de wetenschap dat niemand me kon begrijpen in die momenten.
Het herstel is nooit een terugkeer naar vroeger. Het is een nieuw begin dat gedragen wordt door de ervaring van de breuk. Veel mensen die door psychose, diepe depressie of existentiële crisis zijn gegaan, beschrijven achteraf hetzelfde:
Ik ben niet meer wie ik was. Iets in mij is gestorven, en iets in mij leeft nu voor het eerst echt
Daarom is zelfs in de donkerste wanorde een kiem van betekenis aanwezig.
Niet als troost, niet als excuus, maar als feit: de psyche beweegt altijd richting heelheid.
Zelfs wanneer het via vernietiging gaat. Het Zelf is groter dan de breuk.
En misschien is dat waarom deze momenten zo gevaarlijk én zo heilig zijn.
Gevaarlijk, omdat de chaos alles kan verslinden. Heilig, omdat achter die chaos een deur schuilt.
Niet iedereen kan erdoorheen. Maar wie terugkomt, draagt iets bij zich dat niet meer onwetend kan zijn: de ervaring dat we groter zijn dan ons ego, en dat zelfs in de ondergang de kiem van een nieuw leven ligt.
Erwin Steijlen
Twijfel je? Bel 113 (0800‑0113) of chat via 113.nl – hulp is er, dag en nacht.”
Erwin Steijlen is kunstenaar, componist, dichter, spreker en de maker van SelfSo, een platform voor persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke verandering.
SelfSo biedt een uniek online lesprogramma: De 5 Stappen naar Verandering, dat mensen helpt om in contact te komen met hun authentieke zelf — via kunst, muziek, poëzie en filosofie.
Erwin is ook auteur van verschillende boeken, waaronder Waartijd.
